Verslag najaarsbijeenkomst: Gezegend om tot zegen te zijn
Op vrijdag 25 november 2022 hield het Genootschap voor Liturgiestudie haar najaarsbijeenkomst over het thema Gezegend om tot zegen te zijn, Over het belang van de zegeningen in het rituele en liturgische landschap van vandaag. Ko Schuurmans schreef de volgende persoonlijke impressie van deze bijeenkomst.
Na de koffie en het hartelijk weerzien van collega’s gingen we aan de slag. Eerst natuurlijk de gebruikelijke mededelingen. In het voorjaar van 2023 komen we bijeen rond het getijdengebed en in het najaar de bijeenkomst samen met de Liturgische Kring rond het nevengebruik van kerkgebouwen met de liturgische perspectieven. Maar eerst zongen we een lied om zegen over ons allen van de hand van Andries Govaart: ‘Moge God je zegenen in je laatste dagen’. Zelf hoop ik dat die voorlopig nog niet aanbreken.
Vervolgens nam Marian Geurtsen ons op enthousiaste wijze mee naar Rituelen van heling en zegen. De kerk heeft, zo stelde zij, helaas veel rituelen weggegeven door het opkomen van de medische stand. Soms komen zij terug. Ze vertelde over een verloskundige in Amsterdam die met vrouwen naar het kapelletje van Sint Anna in Oirschot trekt om haar te vragen om zwanger te mogen worden. Of het helpt? In ieder geval is het een samen delen van hoop op de komst van een kindje. Marian ging terug in de tijd en vertelde over Jezus als genezer en over de vele heiligen met alle verhalen over hun genezingswonderen. Die tijd lijkt voorbij en medici hebben veel overgenomen, maar kunnenzij alles overnemen? Rituelen willen helen, heel maken, gaf zij aan, daarom zijn ze zo nodig en belangrijk. Zij citeerde in dat verband Ronald Grimes die schreef: cured you are fixed, healed you are reconnected. Zo ook de arts Machteld Huber die pleit voor spiritualiteit en zingeving omwille van de gezondheid van mensen. Interessant was de opmerking van Marian over het Amerikaanse Book of Blessings waarin een zegen voorkomt bij een zwangerschap én het afbreken ervan.
Uit haar eigen praktijk als ritueelontwerpster/begeleidster vertelde zij over de door haar ontworpen Sterrenkindjesviering. Vrouwen die een kindje hebben verloren, komen rond 28 december bijeen – feest van de Onnozele Kinderen – ter heling en bemoediging van elkaar. De geschenken van de wijzen spelen een rol. Goud staat voor het koesteren van de liefde. Wierook is symbool van het moeten loslaten van het kindje en mirre staat voor het lichaam als bron van leven. De deelneemsters ontvangen ieder een ster als nieuwe zingeving. De bijeenkomst eindigt met een zegen. Bij het weggaan krijgt iedereen een afbeelding van Rachel, die weent om haar verloren kinderen.
Een ander voorbeeld dat Marian gaf, was de Christoffel-krachtdag voor mensen die getroffen zijn door een burn-out. Mensen dus die net als Christoffel de last op hun schouders niet meer kunnen dragen. Elementen uit het verhaal over deze uit de heiligenkalender verdwenen heilige speelden op de krachtdag een rol zoals de last die te zwaar wordt, het water van de rivier dat te hoog komt en de staf die steun geeft. In de onderlinge gesprekken klinkt herkenning en wordt ieders positie verhelderd. Aan het eind ontvangen alle deelnemenden een Christoffelmedaille.
Tot besluit stelde Marian dat de christelijke traditie een schat aan rituelen en verhalen kent, die mensen steun kunnen geven bij hun persoonlijke situatie. Sommige hedendaagse ervaringen vragen om eigentijdse vormen van heling en zegen. Denk bijvoorbeeld aan een zegen ten behoeve van een slachtoffer (v/m) van seksueel geweld.
Daarna nam Sjaak Körver ons mee naar het onderwerp Zegenen in het ziekenhuis: vaker dan je denkt! Sjaak was door ziekte aan huis gebonden, dus volgden we hem op het scherm. De titel van mijn inleiding is voer voor liturgiewetenschappers en geestelijk verzorgers, stelde Sjaak. Uit allerlei casestudies blijkt namelijk dat in bijna de helft van de contacten met een patiënt de geestelijk verzorger een rituele handeling verricht. Maar slechts in een enkel contact is er ook sprake van een zegen. Die informatie verbaasde Sjaak, want tijdens zijn eigen werkzaam leven als geestelijk verzorger had hij geregeld rituelen verricht met zegeningen aan het ziekbed.
Hij kwam tot een aantal vragen: wat is nu precies een zegen? Waarom is er al heel lang in de literatuur van de praktische theologie zo weinig te vinden over dit onderwerp? Is er geen sprake van verwaarlozing? En wat betekent het dat geestelijk verzorgers in de casestudies haast terloops een ritueel / zegening vermelden?
Zelf sprak Sjaak uit eigen ervaring over een ziekenzegen op de IC, een korte dienst met gebed, schriftlezing, tekst en gebed rond iemand die al een maand op de IC lag, de zegening van een vrouw aan de dialyse met behulp van haar tatoeage Luctor et Emergo, een zegen na een noodzakelijke abortus vanwege afwijkingen van het kindje, de zegen van de rozenkrans van een zieke vrouw.
Sjaak citeerde de antropoloog Geertz uit 1993, die religie omschreef als een systeem van symbolen. En ook: rituelen zijn bedoeld om chaos te voorkomen en te bestrijden. Een zegen heeft tot doel het herstellen van de hoop. Belangrijk is daarbij de overtuigende houding van de bedienaar. Tijdens het zoeken naar een definitie van een ritueel speelde de heldere omschrijving van Gerard Lukken door mijn hoofd: een ritueel is een samenkomen van symbool, symboolhandeling en symbooltaal.
Na deze inleidingen over zegenen in de praktijk vervolgde Samuel Goyvaerts met een inleiding getiteld ‘Gezegend bent U Heer’: liturgisch-theologische reflecties over de liturgie van de zegeningen. In sneltreinvaart nam hij ons mee langs (1) het zegenen vanuit de bijbelse en joodse traditie, (2) liturgische-theologische aanknopingspunten vanuit het Benedictionale en ten slotte (3) zegeningen vandaag? Gelukkig had hij een uitstekend papier aangeleverd waarin alles overzichtelijk vermeld stond.
Belangrijk was Sams duiding van het joodse Achttiengebed (met overigens negentien beden) waarin God allereerst geloofd wordt, vervolgens gedankt om ten slotte uit te komen bij het smeekgebed. Dit in tegenstelling tot het Romeinse Benedictionale waarin veel meer ruimte is voor smeken en minder voor loven en danken. Conclusie van (1): de zegen brengt ons bij de vraag: waar komt alles en allen vandaan? Het antwoord luidt: van God, in alle openheid: de Bron van Liefde.
De info over het Benedictionale (2) leidde ons langs de betekenis van de zegeningen, de vier krachtlijnen en de opbouw van het boek, de structuur van een zegening en ten slotte tal van voorbeelden van zegeningen en gebeden.
Als afsluiting (3) stond Sam stil bij de zegeningen vandaag. Als binnenperspectief noemde hij het dooppriesterschap, kleine gemeenschappen zonder ambtelijk priesterschap en de kansen voor huisliturgie. Met een citaat van Gerard Lukken pleit Goyvaerts om weg te trekken van het eucharistisch monopolie en uit te komen bij sacramentele verbreding.
Als buitenperspectief noemde hij het aansluiten bij de ervaring en verlangens van mensen vandaag. En: niet enkel de smekende en interveniërende dimensie van de zegening, maar ook de dankende en lovende houding ervan schenken hoop en bevrijding.
Onder druk van de nog geringe resterende tijd kon er nog maar kort gereageerd worden.
We sloten af met het opnieuw zingen van een zegenbede van de hand van Andries Govaart.
Al met al was het weer een leerzame en verhelderende bijeenkomst van ons genootschap.
Alleen jammer dat er zo weinig tijd was voor ontmoeting.
Ko Schuurmans
